Jakie zadania może wykonywać pracownik z orzeczeniem o niepełnosprawności?

Czy w Twojej firmie jest chociaż jeden pracownik z orzeczeniem o niepełnosprawności?

W Polsce mamy 2,4 mln osób z niepełnosprawnością (GUS, grudzień 2020). Oznacza to, że co 6 Polak ma jakąś niepełnosprawność. Niewielka część tej grupy jest aktywna rynku pracy. A zatem, gdzie są zatrudnione osoby z niepełnosprawnością (OzN)? Czy pracują w Twojej firmie?

Z zatrudnieniem osoby z niepełnosprawnością, której nie widać, nie ma dużego problemu. Mało kto przecież wpisuje do CV cukrzycę czy przebyty udar. Co innego, gdy pojawia się wózek, proteza, aparat słuchowy, bardzo grube szkła korekcyjne, deformacja twarzy, problemy komunikacyjne czy drżenie rąk. Często z ich powodu niżej oceniamy potencjalnego pracownika, a samo hasło „pracownik niepełnosprawny” wywołuje u nas skojarzenia z zakładem pracy chronionej lub warsztatami terapii zajęciowej. Oczywiście są zawody wymagające konkretnych predyspozycji lub poziomu sprawności, ale czy naprawdę jest ich aż tak wiele, że dla OzN zostaje niewiele opcji? Fundacja Integracja opublikowała bardzo krótki, ale jakże trafny spot o tym, jak chcą pracować niepełnosprawni.

Zapraszam do sprawdzenia, jakiego typu prace mogą być wykonywane przez osoby z poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności. Zapoznając się z materiałem, miejmy jednocześnie na uwadze, że niepełnosprawność to tylko jedna cecha, która nie definiuje pracownika i jego kompetencji, które polecam poznać na indywidualnej rozmowie z kandydatem. 

Rodzaje niepełnosprawności 

W systemie orzecznictwa (wg zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności), stosuje się kody, które przyporządkowują daną osobę do jednej (lub kilku) grup niepełnosprawności:

• 01-U – upośledzenie umysłowe*,
• 02-P – choroby psychiczne,
• 03-L – zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu,
• 04-O – choroby narządu wzroku,
• 05-R – upośledzenie narządu ruchu*,
• 06-E – epilepsja,
• 07-S – choroby układu oddechowego i krążenia,
• 08-T – choroby układu pokarmowego,
• 09-M – choroby układu moczowo-płciowego,
• 10-N – choroby neurologiczne,
• 11-I – inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego,
• 12-C – całościowe zaburzenia rozwojowe.
  

W obrębie tych typów niepełnosprawności, wyróżnia się stopień lekki, umiarkowany i znaczny.

* Słowo „upośledzenie” nie jest najlepszym określeniem i nie powinno być stosowane w uwagi na pejoratywne nacechowanie. Mimo to, w orzecznictwie wciąż niestety stosuje się taki wyrazy. Jeśli chcesz poznać dobre praktyki językowe, sprawdź ten wpis.

Jeśli kandydat do pracy posiada orzeczenie o niepełnosprawności, może ten fakt przedstawić pracodawcy (nie jest to obowiązkowe). Z tego tytułu pracownik może liczyć na preferencyjne warunki zatrudnienia, a pracodawca na ulgi lub dofinansowanie do zatrudnienia OzN.

Co niepełnosprawność pracownika oznacza w praktyce? Przyjrzyjmy się wspomnianym wyżej grupom.

1. Niepełnosprawność ruchowa u pracownika, co oznacza?

Niepełnosprawność ruchowa dotyczy każdego obniżenia sprawności motorycznej. Dlatego może się objawiać m.in.:

• stanem po amputacji (brak kończyny, korzystanie z protezy),
• osłabieniem siły mięśniowej, niedowładem kończyn,
• uszkodzeniami stawów, chorobami reumatycznymi, zwyrodnieniami,
• poruszaniem się przy pomocy wózka lub laski.

Co jest możliwe? 

• Jazda samochodem (odpowiednio dostosowanym).
• Praca przy komputerze z domu lub biura (wszystkie zadania wymagające dostępu do komputera i internetu: projektowanie grafik, programowanie, księgowość, prowadzenie kanałów w SM, copywriting, redakcja tekstów, tłumaczenia, projektowanie i aktualizacja stron www, research, mailowa obsługa klienta np. w sklepie internetowym itp.).
• Obsługa klienta (pracownik urzędu, recepcji, kasy biletowej).
• Prace administracyjne.
• Obsługa telefoniczna (biuro obsługi, telemarketing).
• Tworzenie rękodzieła (biżuterii, kartek, akcesoriów, ozdób).
• Praca fizyczna (sterowanie maszynami, np. wózkiem widłowym czy koparką).
• Inne zawody różnego typu: lekarz, prawnik, nauczyciel itd.

Jeśli w biurze nie ma barier architektonicznych (wysokie progi, brak windy, ciężkie drzwi z wysokimi klamkami), to pracownik korzystający z wózka czy protezy będzie mógł swobodnie poruszać się po obiekcie i tym samym współpracować na równi z całym zespołem. Kiedy miejsce pracy nie jest w pełni dostosowane, rozwiązaniem może być zatrudnienie pracownika w formie zdalnej lub wymagającej sporadycznych odwiedzin w siedzibie firmy, np. raz w miesiącu na kluczowe spotkanie.

Co jest utrudnione?

• Załatwianie spraw poza biurem (np. obsługa poczty).
• Częste spotkania w różnych miejscach (przedstawiciel handlowy).
• Dostarczanie przesyłek pocztowych lub gastronomicznych (kurier).
• Przenoszenie ciężkich przedmiotów (magazynier, pracownik hipermarketu).
• Pracowanie w ciągłym ruchu (opiekun w przedszkolu, pracownik szpitala,)
• Pracowanie na stojąco (fryzjer, fizjoterapeuta, pracownik taśmy produkcyjnej)

Utrudnione nie znaczy niemożliwe! Każda osoba ma inne możliwości i nie warto z góry zakładać, że praca się nie uda. Zgodę na podjęcie pracy na danym stanowisku wyraża lekarz medycyny pracy, więc różne możliwości zawodowe mogą być dopuszczone. Na przykład, osoba z protezą nogi może być fizjoterapeutą. Zamiast zakładać z góry znaczne ograniczenia w sprawności, wystarczy po prostu spytać. 

2. Niepełnosprawność słuchu u pracownika, co oznacza?

Nieprawidłowe odbieranie lub niemożność odbierania dźwięków z otoczenia. Wada słuchu może być obecna od urodzenia lub nabyta np. w wyniku urazu lub powikłań chorobowych. Jest to dosyć istotne rozróżnienie, ponieważ wiąże się z nim, czy dana osoba zdążyła wykształcić mowę. Nie oznacza to jednak, że osoby niesłyszące od urodzenia nie potrafią się komunikować. 

Szybki słowniczek:

– głuchy – niedosłyszący lub niesłyszący, posługujący się językiem migowym (np. Polskim Językiem Migowym – PJM),

– Głuchy – (z wielkiej litery) należący deklaratywnie do mniejszości językowej, odrębnej grupy korzystającej z języka migowego i mającej własną kulturę,

– głuchoniemy – niesłyszący i niemy, czyli nie komunikujący się [to wyrażenie jest traktowane pejoratywnie, nie stosujemy go!].

Co jest możliwe? 

• Wszelka praca z wykorzystaniem komputera nie wymagająca korzystania z komend głosowych (bazy danych, projektowanie graficzne).
• Kompletowanie zamówień np. w magazynie sklepu internetowego.
• Praca na taśmie produkcyjnej, ręczne montowanie podzespołów, inne prace fizyczne.
• Wykonywanie prac plastycznych, manualnych.
• Jeśli niedosłuch jest skorygowany aparatem słuchowym, to możliwa jest prawie każda praca (oprócz tych w wodzie, bo aparaty w większości nie są wodoodporne).

Co jest utrudnione?

• Odbieranie komend głosowych (np. praca w charakterze kelnera, nauczyciela, asystenta).
• Praca w hałaśliwym otoczeniu (nawet nosząc aparat słuchowy mogą występować trudności, kiedy jest duży szum).
• Korzystanie z telefonu (brak widzenia rozmówcy uniemożliwia wspomaganie się ruchem warg lub gestów do odczytu słów).
• Dla osoby korzystającej z PJM, ale znającej też polskie pismo, trudne może być rozumienie słów abstrakcyjnych lub specjalistycznych (może być trudne przetłumaczenie takich pojęć na język migowy, który ma inną strukturę i gramatykę).

Osoby niedosłyszące to nie tylko te, które mają zaburzenia wrodzone, ponieważ słuch naturalnie pogarsza się wraz z wiekiem oraz wykonywaniem pracy w hałasie (na budowie, w rolnictwie, na koncertach, w klubach z głośną muzyką). Stworzenie miejsca pracy dostępnego dla osób z niepełnosprawnością słuchu może zwiększyć komfort również innych pracowników. Wyłączenia radia, wyciszenie korytarza lub zamontowanie głośnika przy okienku recepcyjnym pomoże lepiej słyszeć wszystkim odwiedzającym siedzibę firmy, czy urzędu.

3. Niepełnosprawność mowy u pracownika, co oznacza?

W zależności od zaawansowania, trudność może dotyczyć niewyraźnego mówienia lub całkowitego braku wymowy. Nieprawidłowa wymowa często jest kojarzona z niepełnosprawnością intelektualną, jednak nie dotyczy to każdego przypadku. Są różne powody, które sprawiają, że ktoś nie mówi, np.:

• niewykształcony ośrodek mowy,
• utrata wymowy przy zachowanym rozumieniu (afazja poudarowa),
• uszkodzenie krtani lub fałdów głosowych.

To, że ktoś nie mówi, nie znaczy, że też nie słyszy. Jeśli te niepełnosprawności są jednak połączone, wtedy zakres kompetencji będzie zmniejszony również o utrudnienia dla osób niesłyszących.

Co jest możliwe? 

• Praca na podstawie instrukcji tekstowych, zlecana w formie mailowej.
• Redagowanie lub streszczanie tekstów.
• Programowanie.
• Zadania informatyczne (bazy danych, analiza, strony www).
• Mailowa obsługa klienta, zamówień, reklamacji.
• Tworzenie fotografii (np. fotorelacji z eventów).
• Tworzenie transkrypcji.
• Projektowanie graficzne.
• Majsterkowanie, naprawa, praca fizyczna.

Wszystko, co nie wymaga wypowiadania słów. 

Co jest utrudnione?

• Występowanie publiczne jako mówca – nauczyciel, szkoleniowiec, polityk, lektor (zauważ, że inne występy są możliwe, np. instrumentalne lub taneczne).
• Praca przez telefon.
• Praca wymagająca rozmów i spotkań z innymi ludźmi.
• Pełnienie funkcji reprezentacyjnych.

Osoby, które nie mówią, też się porozumiewają. To, że nie wymawiają słów, nie znaczy, że są nieme. Mogą korzystać ze wsparcia technologii, np. syntezatora mowy, albo komunikować się za pomocą PJM (Polskiego Języka Migowego). Sprawdź, jakimi kanałami możesz porozumiewać się ze swoim potencjalnym pracownikiem.

4. Niepełnosprawność wzroku u pracownika, co oznacza?

Niepełnosprawność w obrębie wzroku obejmuje niedowidzenie, zaburzenia widzenia lub całkowity brak wzroku. Wady te mogą być wrodzone lub nabyte – pojawiają się w trakcie życia, np. wraz z postępującym wiekiem, w wyniku wypadku lub choroby. Niektóre niewielkie wady wzroku można skorygować okularami lub soczewkami (wtedy nie uznaje się tego za niepełnosprawność). Kiedy jednak wady nie da się zniwelować, osoba niewidoma wykonuje codzienne czynności w alternatywny sposób. Dotyczy to również pracy.

Co jest możliwe?

• Praca wykonywana na komputerze (osoba niedowidząca może powiększać litery i kontrast, a osoba niewidoma korzystać ze specjalnych programów obsługiwanych dźwiękowo).
• Bycie wykładowcą, mówcą.
• Granie na instrumentach, śpiew.
• Praca w radiu lub nagrywanie podcastów.
• Wykonywanie masażu lub fizjoterapii.
• Tłumaczenia symultaniczne.
• Telemarketing, konsultant telefoniczny.

Co jest utrudnione?

• Bycie komentatorem sportowym (ale tłumaczem już nie!).
• Zadania wymagające obsługi dokumentów papierowych drukowanych małymi literami.
• Praca artystyczna polegająca na doborze kolorów, (w zaburzeniach widzenia barw).
• Praca wymagająca dobrej koordynacji wzrokowo-ruchowej.
• Prowadzenie pojazdów.

Trudność polega głównie na braku możliwego dostosowania. Osoba niedowidząca lub niewidoma może doskonale (a nawet ponadprzeciętnie) słyszeć, rozmawiać, tańczyć, tworzyć rękodzieło… Często bariery nie są po jej stronie, a po stronie otoczenia, które nie potrafi w tych alternatywnych opcjach się odnaleźć. Nawet tak prosta rzecz, jak klawiatura z dużymi literami i wysokim kontrastem może usprawnić pracę. Na rynku są również dostępne oprogramowania czytające oraz powiększalniki tekstu. Warto zapytać potencjalnego pracownika o to, czy jest coś, co pomoże mu sprawniej i wygodniej pracować.

5. Choroba neurologiczna u pracownika, co oznacza?

W grupie chorób neurologicznych oraz niepełnosprawności z nimi związanych wymienia się epilepsję, stwardnienie rozsiane, stany poudarowe, chorobę Alzheimera czy Parkinsona. Czym mogą się objawiać? Obniżoną koordynacją mięśniową, niekontrolowanymi napadami lub drgawkami, niedowładem kończyn lub jednej strony ciała. Te choroby mają różne stadia zaawansowania, mogą być regulowane lekami, mogą być postępujące lub utrzymywane na stałym poziomie. Częściej niż o niepełnosprawności, mówi się o chorobie przewlekłej.

Co jest możliwe, a co utrudnione? 

Trudno określić predyspozycje osób całej tej grupy, ponieważ każda z tych chorób ma inne cechy. 

• Osoba z epilepsją może zupełnie standardowo wykonywać swoje obowiązki, jeśli regularnie bierze leki, unika stresu, a napady padaczkowe zdarzają się bardzo rzadko (np. raz w roku). Niewskazane dla takiej osoby będą sytuacje wywołujące napady padaczkowe, np. ostre światło stroboskopowe, duży stres, sytuacje kryzysowe.

• Osoba z SM (stwardnienie rozsiane) w trakcie terapii i na wczesnym etapie choroby może niczym nie odróżniać się od osób zdrowych. Co więcej, aktywność zawodowa może być dla takiej osoby elementem profilaktycznym, ponieważ każdego dnia motywuje ją do aktywności, kontaktów społecznych, pokonywania wyzwań i trenowaniu zdolności poznawczych. Tego typu działania hamują postępowanie degeneracji nerwowo-mięśniowej. Na etapie bardziej zaawansowanym osłabia się m.in. siła mięśniowa, więc utrudnione będą zadania wymagające sprawności fizycznej.

• Osoba po udarze, która np. ma tylko niedowład mięśni połowy twarzy, może wykonywać swoje obowiązki jak dawniej. Problematyczne może być dla niej występowanie publiczne lub wyraźne wysławianie się. Jeśli udar spowodował więcej zmian (np. niedowład ręki lub obu nóg), analogicznie do nich dostosowane są możliwości pracownika. Jeśli w wyniku udaru pracownik doznał uszkodzenia mózgu, mogą pojawić się zaburzenia mowy lub rozumienia.

• Choroba Parkinsona i Alzheimera to tzw. zespoły otępienne, które głównie dotyczą osób po 50 r.ż. Jeśli stadium choroby nie jest zaawansowane, może nieznacznie przeszkadzać w pracy, ale nie wpływać na jej jakość. Przykładem są zaburzenia równowagi czy chodu – nieistotne przy pracy siedzącej. A pojawiające się okresowo drżenia mięśniowe mogą nie wpływać w żaden sposób np. na wymowę.

6. Niepełnosprawność intelektualna u pracownika, co oznacza? 

• Obniżone możliwości intelektualne.
• Niski iloraz inteligencji.
• Ograniczona zdolność przystosowania społecznego.
• Możliwe zaburzenia emocjonalne i/lub adaptacyjne.

Tak jak w klasyfikacji ogólnej niepełnosprawności, wyróżniamy 3 stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

• lekki (osoba może pracować samodzielnie),
• umiarkowany (potrzeba nadzoru innych osób),
• znaczny (potrzeba wsparcia innych osób).

Zwykle osoby z niepełnosprawnością intelektualną pracują w Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ), Zakładach Aktywności Zawodowej (ZAZ) czy Zakładach Pracy Chronionej (ZPCh). Mimo że rzadko można je spotkać na otwartym rynku pracy, nie ma żadnej regulacji prawnej, która by tego zakazywała. 

Co jest możliwe? 

• Prace powtarzalne, nieskomplikowane (pakowanie prezentów lub produktów, naklejanie etykiet).
• Proste prace biurowe (kserowanie, niszczenie dokumentów, bindowanie).
• Zadania automatyczne (przybijanie pieczątek, składanie ulotek, kompletowanie zestawów).
• Prace porządkowe (koszenie trawników, podlewanie roślin, sprzątanie).
• Prace zaplanowane, jasno określone.

Co jest utrudnione?

• Zadania wymagające planowania, decyzyjności, przejmowania inicjatywy.
• Prace skomplikowane, wymagające analizy danych.
• Zadania wymagające kompetencji społecznych.

Zdarza się, że osoby w zaawansowanym spektrum autyzmu lub z zespołem Aspergera również posiadają orzeczenie o niepełnosprawności. Nie dotyczy to jednak wysokofunkcjonujących osób.

Ten sam stopień niepełnosprawności nie oznacza takich samych umiejętności. Jest to pewien zakres. Aby określić faktyczne możliwości i kompetencje kandydata, warto zaproponować mu rozmowę kwalifikacyjną oraz dzień próbny.

7. Choroby oddechowe i krążeniowe u pracownika, co oznaczają?

Niepełnosprawność z tego tytułu zwykle dotyczy zaawansowanych stadiów astmy, nadciśnienia czy miażdżycy. Choroby serca czy stan po zawale serca również może być zaliczony do tej grupy. 

Co jest możliwe?

• Każda praca nie wymagająca wysiłku fizycznego.
• Praca zarówno zdalna, jak i stacjonarna.

Co jest utrudnione?

• Prace wymagające dużej aktywności fizycznej (dostarczanie przesyłek, noszenie ciężkich rzeczy).
• Praca z dużym obciążeniem stresowym (ratownik na SOR, sędzia sportowy, przedszkolanka).
• Zadania wymagające przemieszczania się po budynku, w którym nie ma windy.

8. Inne niepełnosprawności: otyłość, choroby genetyczne, cukrzyca, nowotwory, zaburzenia psychiczne.

Każda choroba ma swoje ograniczenia. Przykładowo, otyłość może się wiązać z problemami krążeniowo-oddechowymi, omówionymi powyżej oraz trudnościami w poruszaniu się. Osoba ze zdiagnozowaną cukrzycą może świetnie sobie radzić w pracy, a jedyną jej potrzebą będzie chwila przerwy na zastrzyk insulinowy. Natomiast choroby nowotworowe mają różny przebieg i czas, w którym dana osoba może być dyspozycyjna w pracy.

Zaburzenia psychiczne mogą powodować duży dyskomfort wśród współpracowników lub w ogóle nie być widoczne przy odpowiednio prowadzonej terapii (np. leczona schizofrenia w fazie remisji). Osoby ze zdiagnozowaną chorobą psychiczną są traktowane z dużym dystansem i mniej chętnie zatrudniane, mimo iż pracodawca nie wie, z jakim zaburzeniem się spotyka. Zupełnie inaczej funkcjonuje osoba z depresją (na różnych etapach) niż z zaburzeniami lękowymi, inaczej zażywająca dobrze dobrane leki i chodząc na terapię, niż ta bez leczenia. Choroba psychiczna nie oznacza bezpośredniego zagrożenia dobrostanu innych pracowników. Warto o tym pamiętać i do każdej sytuacji podchodzić indywidualnie.

Choroby psychiczne należą do grupy tzw. schorzeń szczególnych, dlatego pracodawca może otrzymać wyższe dofinansowanie do kosztów jej zatrudnienia.

Czy w mojej firmie może być zatrudniony pracownik z orzeczeniem o niepełnosprawności?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto wziąć pod uwagę 3 kwestie:

1. Czy kandydat ma predyspozycje i kompetencje potrzebne na danym stanowisku? To jest warunek obowiązkowy.

Po pierwsze, niepełnosprawność nie powinna być kryterium lub warunkiem decydującym o wyniku rekrutacji. Niepełnosprawność jest pewną cechą, która składa się na całościowy obraz kandydata. Dlatego warto mieć na uwadze to, żeby w rozmawiając o pracy skupić się na zadaniach, wynikach, doświadczeniu i kompetencjach a nie barierach, uprzedzeniach, obawach czy stereotypach. Pozwólmy kandydatom mówić za siebie i spojrzeć na nich przez pryzmat możliwości a nie ograniczeń.

2. Czy firma posiada (lub może pozyskać) potrzebne narzędzia do współpracy oraz może zapewnić dopasowaną do potrzeb formę zatrudnienia?

Warto zapytać potencjalnego pracownika o to, czy ma jakieś szczególne potrzeby dotyczące dostosowania miejsca lub czasu pracy. Z pełną otwartością i chęcią zrozumienia, ale również ze świadomością, że kandydat może nie chcieć (i nie ma obowiązku!) dzielić się takimi informacjami. Jeżeli niepełnosprawność nie wpłynie na rodzaj wykonywanych obowiązków, pracodawca nie ma prawa dopytywać się o stan zdrowia. Kiedy natomiast kandydat sam nawiąże do niepełnosprawności, wtedy można rozwinąć ten temat. Jeśli chcesz wiedzieć, jak przeprowadzić rozmowę rekrutacyjną z kandydatem z niepełnosprawnością, zapisz się na nasze szkolenia.

3. Czy pracodawca i zespół jest otwarty na współpracę z osobą z niepełnosprawnością? Czy można lepiej przygotować zespół na to, żeby nowa osoba nie czuła się obco, niewygodnie?

Mimo, iż w ostatnich latach większą uwagę poświęca się inkluzywności, wiele osób wciąż nie wie, jak rozmawiać z osobą z niepełnosprawnością, jak ją traktować, czy trzeba jej pomagać, czy są jakieś rekomendowane wzorce zachowań? Zamiast unikać rozmów na ten temat i odsuwać w czasie edukację pracowników, warto zorganizować w firmie odpowiednie przygotowanie przed zatrudnieniem pracownika z orzeczeniem o niepełnosprawności, np. w formie szkolenia czy warsztatów praktycznych. Często największe bariery są w naszych głowach, natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, żeby je niwelować. 

CHCĘ POZNAĆ OFERTĘ SZKOLENIOWĄ